Còn nhớ vào tháng 10/2008, tại Thư viện Quốc Gia Việt Nam có cuộc triển lãm mà tôi vô cùng ấn tượng, triển lãm mang tên “Bản đồ Hà Nội cổ và vùng phụ cận”. Cuộc triển lãm do Đại sứ quán Pháp và Thư viện phối hợp tổ chức nhằm giới thiệu tới đông đảo bạn đọc bộ tư liệu quý với 55 tấm bản đồ được xuất bản từ thế kỷ XIX và đầu thế kỷ XX. Nay xin chia sẻ lại với bạn nghe kênh một số nội dung cơ bản vể bộ sưu tập bản đồ này.
Bộ sưu tập bản đồ cổ Hà Nội và vùng phụ cận có niên đại khác nhau từ năm 1873 đến năm 1965 có thể chia thành 3 phần, tương ứng với 3 giai đoạn lịch sử của Thăng Long Hà Nội:
1. Gồm 19 bản đồ, với bản đồ có niên đại sớm nhất là của Phạm Đình Bách vẽ năm 1873 và 18 bản đồ khác có cùng niên đại Đồng Khánh (1886 – 1888). Đây là các bản đồ thuộc loại cổ, do người Việt Nam vẽ, mang tính ước lệ. Các bản đồ này vẫn cho chúng ta hình dung tương đối về quang cảnh Thăng Long – Hà Nội lúc bấy giờ với những đình, chùa, đền miếu, những khoảng mặt nước ao hồ xanh, và đặc biệt là hình ảnh Hà Nội xây theo kiểu Vauban đầu thời Nguyễn. Các bản đồ này được vẽ trước sau nhau hơn một chục năm nhưng đều hiện lên một hình ảnh phường – thị của Hà Nội chưa có những chuyển biến theo hướng đô thị hóa hiện đại.
2. Các bản đồ có niên đại từ 1883 đến 1941 do người Pháp vẽ hoặc xuất bản, có phương hướng chính xác, tỷ lệ rõ ràng, theo đúng nguyên tắc vẽ bản đồ hiện đại. Giai đoạn này Hà Nội có những thay đổi về nhiều góc độ: đang dần chuyển mình từ thành phố nhượng địa đến thành phố Hà Nội, được qui hoạch và xây dựng theo kiểu phương Tây… Vì vậy, diện mạo Hà Nội qua những tấm bản đồ cũng có nhiều đổi thay. Nếu trong các bản đồ trước năm 1894, chúng ta còn thấy rất rõ hình ảnh thành Hà Nội vuông vắn, nằm ở phía tây của khu phố cổ thì từ bản đồ 1899 trở đi, bóng hình tòa thành này đã hoàn toàn biến mất, thay vào đó dần dần là các con phố được qui hoạch dọc ngang hình bàn cờ.
3. Phần thứ ba của sưu tập được bắt đầu bằng tấm bản đồ năm 1945, năm thứ nhất của nước Việt Nam dân chủ cộng hòa. Đây là tấm bản đồ đầu tiên (sắp theo thứ tự thời gian) trong sưu tập được ghi hoàn toàn bằng tiếng Việt, do phòng Công thự toàn Thị chính và phòng ấn loát địa chính thực hiện. Cũng chỉ có 3 bản đồ (1945, 1946 và 1949) có niên đại trước năm 1954 là viết hoàn toàn bằng tiếng Việt, do người Việt in ấn và phát hành.
Tôi xin chú thích một số tấm bản đồ tiêu biểu sau:
Bản đồ Hà Nội năm 1873 (do Phạm Đình Bách, nhà hoạ đồ của Sở Địa lý vẽ) là một trong những tấm bản đồ đẹp nhất của bộ sưu tập này bởi vì cách thể hiện không gian hội tụ mong muốn thể hiện chi tiết theo lối truyền thống, với bằng chứng là những con trâu và những chiếc thuyền buồm, và lối định vị chính xác hiện đại và tôn trọng tỷ lệ. Kèm với đó là một bản chú thích gồm bốn đề mục: Những chiếc cửa, Tô giới, các Công trình và Thành cổ. Bản đồ thú vị vì nhiều lẽ này cho phép hình dung ra được sự du nhập đô thị trước khi người Pháp đặt chân đến nơi đây. Đặc biệt, ở đó đã hiện hữu rất nhiều ngôi chùa sau này bị phá bỏ để xây dựng bưu điện hay nhà thờ. Ở đây chúng ta nhận thấy ảnh hưởng còn mờ nhạt của thành thị theo đúng nghĩa của từ này, nhiều ngôi làng nằm ngay sát thành phố và nhất là những mặt nước, đầm, hồ chiếm một phần đáng kể trong không gian, cũng như mạng lưới sông cung cấp nước cho chúng. Chúng ta cũng thấy hiện lên những hồ nhỏ nối tiếp nhau, song song với sông Hồng, chứng tích của một con kênh cổ xưa kia đã từng nối hồ Trúc Bạch với sông Hồng, chạy qua hồ Hoàn Kiếm. Bản đồ này đã được xuất bản nhiều lần, trong đó có một bản được in với tỷ lệ 1/8800 vào năm 1901 và có lẽ tấm bản đồ triển lãm lần này là bản in năm 1916.
Bản đồ Hà Nội năm 1902 đã chỉ ra những biến động trong khu vực Hà Nội do những đợt quy hoạch trong 15 năm người Pháp chiếm đóng. Cầu Long Biên khánh thành năm đó bắc ngang sông Hồng như thể đường xe lửa bị cắt làm đôi. Nếu như thành phố mới nằm phía Nam hồ Hoàn Kiếm lúc đó còn ít dân cư, những con phố mới được bố trí theo hình bàn cờ đã hình thành. Chúng ta thấy ở phía Đông Nam thành phố có ấp Thái Hà, khi đó phải đi bộ 3 giờ đồng hồ mới đến được trung tâm thành phố.
Bản đồ sơ lược thành phố Hà Nội năm 1918 ngoài giá trị của sự định hướng độc đáo là đã thể hiện cả một mạng lưới các con phố của một thành phố được chia thành 8 khu từ năm 1914. Phần lớn các công trình đã được xây dựng và thành phố mới nằm trên một trục nối thành cổ với sông Hồng; Thành phố Hà Nội năm 1911 cho thấy rõ những bãi cát tạo nên những hòn đảo giữa sông Hồng và minh chứng cho sự đổi dòng của con sông cho dù nó đã được đắp đê hai bên.
Bản đồ Hồ Tây năm 1922 như một bản kiểm kê trước khi tiến hành xây dựng cho thấy ranh giới phía Tây của thành phố. Nếu không tính những ngôi làng chuyên nghề làm giấy san sát nhau bao quanh bờ Nam hồ lớn, vùng nông thôn bắt đầu ngay sau vườn Bách thảo. Chúng ta thấy thành phố vẫn chưa hề tiến hành chinh phục vùng đất rộng lớn ngăn nơi có thành cổ với sông Tô Lịch
Bản đồ sơ lược về Hà Nội năm 1928 cho thấy thành phố đã mở rộng ra đáng kể và hồ Hoàn Kiếm, trước kia là biên giới phía nam của thành phố lúc này đã nằm ở trung tâm của đô thị tạo nên ranh giới giữa khu phố cổ với những phố hẹp ngoằn ngoèo, tương phản với vẻ trật tự của những con phố ở các khu mới được bố trí theo hình bàn cờ. Vào thời đó, trái với khu 36 phố phường có mật độ dân cư dày đặc, một diện tích rộng lớn được đô thị hóa hình thành từ những làng đô thị vẫn còn trống rỗng, những tòa nhà còn thưa thớt, các con phố vẫn chưa có tên, và phải phân biệt chúng bằng số đường. Ta có thể coi như thành phố với đúng nghĩa của nó có biên giới là phía Nam hồ Bảy Mẫu.
Bản đồ Hà Nội năm 1935 cho phép ta nhanh chóng xác định các trung tâm hành chính và xã hội của thành phố lúc bấy giờ. Khi đó 2000 người Pháp sống tại đây sở hữu tới nữa diện tích thành phố. Mật độ đô thì dày đặc đã cho phép tăng dân số quy hoạch tốt hơn các con phố và đặt tên cho chúng. Vào năm 1936, thành phố có 145.000 dân, ngang với cảng Hải Phòng, vì thế mà nó trở thành một trong những trung tâm đô thị chính của Bắc Việt Nam. Cuộc triển lãm này cho chúng ta một cái nhìn lịch sử xuyên suốt gần một thế kỷ về những biến đổi diện mạo cũng như những bước chuyển mình trong quá trình quy hoạch, xây dựng và đô thị hoá của Hà Nội và vùng phụ cận. Tư liệu bản đồ cũng là một trong nguồn sử liệu quan trọng để nghiên cứu về Thăng Long Hà Nội.
Hiện bạn có thể xem các tấm bản đồ trên tại Thư viện Quốc gia Việt Nam ở dạng số hóa. Các bản đồ được Thư viện phục chế và số hoá này sẽ giúp bạn đọc có thêm một góc nhìn về thủ đô xưa, hình dung rõ nét hơn về quá trình đô thị hóa, phát triển của Hà Nội. Nhà Hà Nội học Nguyễn Vinh Phúc từng phát biểu cảm tưởng về triển lãm ấy như sau: “Tôi rất vui vì được đọc nhiều bản đồ cổ. Đọc chứ không phải xem. Vì từ những bản đồ này làm xao động trong tâm hồn tôi những cổ tầng xã hội Hà Nội cách đây hàng trăm năm”.
Mời mọi người xem clip có bản đồ minh họa!
Winlinh 