Đồng bằng sông Cửu Long là khu vực có khí hậu cận nhiệt đới nóng ẩm, đất đai giàu dinh dưỡng, hệ thống sông ngòi dày đặc, lượng nước ngọt dồi dào, diện tích canh tác lớn và bằng phẳng… nên rất phù hợp cho việc thâm canh cây lúa. Về miền Tây Nam Bộ vào mùa lúa chín, bạn sẽ không khỏi ngỡ ngàng và choáng ngợp vì quang cảnh sắc nơi đây đẹp như tranh vẽ. Những cánh đồng vàng rực cò bay mỏi cánh giữa ánh nắng chan hòa lấp lánh. Những đợt sóng lúa rì rào lượn theo từng cơn gió bát ngát đùa vui. Mây trắng xốp giăng từng cụm bồng bềnh trên nền trời cao xanh khoáng đạt. Con sông hiền hòa xôn xao tiếng chèo khua rộn vang sóng nước…
Đồng bằng sông Cửu Long được xem là vựa lúa lớn nhất Việt Nam, mỗi năm thu hoạch lúa tới bảy lần, chiếm gần 60% sản lượng lúa và gần 90% sản lượng xuất khẩu gạo trên cả nước. Những cánh đồng lúa Tây Nam Bộ trải dài qua 13 tỉnh, thành gồm: Cần Thơ, AnGiang, Đồng Tháp, Long An, Tiền Giang, Vĩnh Long, Bến Tre, Trà Vinh, Sóc Trăng, Hậu Giang, Bạc Liêu, Cà Mau và Kiên Giang. Người Tây Nam Bộ trồng lúa chủ yếu theo hình thức gieo sạ với hai vụ chính là vụ Chiêm (vụ Đông Xuân) và vụ Mùa (vụ Thu Đông). Vụ Mùa thường bắt đầu từ tháng 5 – 6 và thu hoạch vào cuối mùa mưa, khoảng tháng 11. Vụ Chiêm sẽ bắt đầu khi vụ Mùa vừa kết thúc, khoảng cuối tháng 11 – đầu tháng 12 và thu hoạch vào đầu tháng 4. Ngoài ra còn có thêm vụ 3 (vụ Hè Thu) bắt đầu gieo sạ từ đầu tháng 4 và thu hoạch vào cuối tháng 8 với diện tích lúa gieo trồng ít nhất trong năm. Tuy nhiên, những năm gần đây, người dân đã chuyển từ trồng lúa vụ 3 sang nuôi cá trong mùa nước nổi để gia tăng thu nhập và để những cánh đồng được nghỉ ngơi, thanh lọc và tái tạo phù sa. Sau 2-3 tháng nuôi và đánh bắt cá, khi nước rút, người dân sẽ lại bước vào vụ Chiêm, cũng là vụchính cho sản lượng và chất lượng lúa tốt nhất trong năm.
Người dân miền Tây Nam Bộ rất có kinh nghiệm trong việc xác định thời điểm thu hoạch để tối đa hóa được số lượng và chất lượng thóc. Nếu thu hoạch quá sớm sẽ bị dính nhiều gạo tấm, thiếu hụt gạo nguyên. Nếu thu hoạch quá muộn, thóc vàng nằm lâu trên đồng dễ bị côn trùng, chim chuột cắn phá, cây lúa dễ bị đổ nghiêng ngả và giảm năng suất. Thường cả cánh đồng lúa sẽ không thể chín đều nhau, những hạt lúa ở nhánh gié cấp 1 sẽ chín trước còn lúa ở nhánh gié cấp 2, cấp 3 sẽ chín sau. Vì vậy, bà con phải lựa lúc mà lúa ở cả cánh đồng đạt độ chín hài hòa nhất, và họ sẽ gặt vào thời điểm một tuần trước khi cả cánh đồng lúa chín hoàn toàn. Như vậy sẽ có ít nhất 85% hạt lúa tốt, đạt tiêu chuẩn.
Xưa kia, tới mùa lúa chín, người nông dân lại mang hái ra đồng gặt lúa bằng tay. Vì gặt thủ công nên họ phải đi từ tờ mờ sớm để khi nắng to nắng gắt thì việc đồng áng cũng đã xong. Ở khâu thu hoạch lúa quy mô nhỏ, người Tây Nam Bộ vẫn dùng liềm để cắt lúa trên những thửa ruộng bậc thang, ruộng có diện tích bé hoặc cắt liềm khi lúa bị ngã đổ. Tuy nhiên nhiều nơi cũng đã chuyển sang dùng máy cắt lúa cầm tay chạy bằng xăng, tiện lợi và năng suất. Ở khâu lấy hạt thủ công, người dân sẽ cầm bó lúa đập vào thang tre cho hạt lúa rơi vào bồ. Chiếc bồ cao lớn và có lưới bao quanh để tránh cho các hạt lúa văng ra ngoài. Sau công đoạn này, người nông dân còn phải đem lúa ra phơidưới nắng cho hạt lúa khô, khỏi bị mốc. Họ cào lúa phơi trên sân và rải rơm phơi ngoài ngõ. Sân nhà ai cũng vàng ươm màu lúa đượm vàng, con đường và bờ kênh nào cũng êm ả những tấm thảm rạ rơm. Nhưng ngày nay không còn nhiều cảnh người nông dân lui cui đốt rơm như xưa cho những cột khói cuộn lên xám trời và lửa liếm đen xì gốc mạ, thay vào đó là chiếc máy cuộn rơm cần mẫn chạy nhàn hạ. Rơm sau khi được cuộn lại thành từng cuộn dài sẽ được chất lên thuyền ghe để đến những nơi khai thác chúng hữu ích, dùng làm phân hữu cơ hoặc nuôi nấm rơm rất chóng lớn.
Giờ đây, trên các cánh đồng, thảng hoặc mới thấy bóng những chú trâu kéo cày, những bóng người gập lưng cắt lúa. Thay vào đó là những bác thợ, cô thợ điều khiển máy cày, máy gặt, máy tuốt lúa làm việc không biết mệt. Người dân áp dụng cơ giới hóa ở tất cả các quy trình sản xuất lúa, từ khâu làm đất, bơm tưới, thu hoạch, chế biến đến bảo quản sau thu hoạch. Trên những cánh đồng lớn, người dân dùng máy gặt, máy đập liên hoàn để tăng năng tsuất, tiết kiệm nhân công và rút ngắn thời gian thu hoạch. Máy đập chạy đến đâu, những cọng rơm quấn lấy nhau thành cuộn tuôn ra ngoài, nhường chỗ cho những hạt lúa vàng ươm tụ lại.Các bao lúa được tập trung tại các điểm thuận tiện cho ghe thương lái vào thu mua tại chỗ. Rồi ta sẽ thấy nườm nượp những xuồng ghe chở lúa bám đuôi nhau chạy trên những dòng sông lấp lánh ánh bạc, mang theo bao gửi gắm, khát khao về một cuộc sống đủ đầy và sung túc.
Cánh đồng miền Tây Nam Bộ mùa nào cũng đẹp. Khi lúa còn non tơ, nhìn từ trên cao xuống, cả không gian êm ả một sắc xanh mát lành. Khi lúa vào độ chín đằm, cánh đồng lại như những tấm thảm vàng nâu khổng lồ trải dài ngút tầm mắt. Gió thoảng dịu đem theo mùi phù sa, mùi lúa chín, mùi rơm rạ, mùi nhọc nhằn và có cả mùi của niềm vui. Niềm vui được mùa trúng giá như con nước ùa về tưới đẫm từng thửa ruộng đã và đang nuôi sống bao phận người. Chưa xong vụ này, người dân đã lại bàn tới chuyện chọn giống, chọn ngày gieo sạ cho vụ sau. Tiếng cười chân chất, sảng khoái của họ cứ lan dài trên cánh đồng bao la đang nằm phơi mình ngắm những bóng cò bay rập rờn trongmột ngày đầy nắng.
Bài của Winlinh đăng trên Heritage số tháng 9/2024.
Winlinh 