Winlinh

Cũng như bao làng xóm của đồng bằng Bắc Bộ, có khác chăng là ở đây có một không gian cổ, thấm đẫm tâm hồn Việt, một nơi thuần phác mà ai đã ghé về không muốn rời xa.

Lỗ Khê là một làng ra đời sớm ở vùng đồng bằng châu thổ sông Hồng, có gốc gác từ thời Kinh Dương vương Lạc Long Quân (2879-258 trước công nguyên). Làng nằm trên triền sông cổ Hoàng Giang. Trước thuộc phú Từ Sơn, trấn Kinh Bắc (Từ Sơn, Bắc Ninh). Kể từ năm 1961 thuộc xã Liên Hà, huyện Đông Anh, Hà Nội.

Cách Hà Nội chẳng bao xa, nhưng đời sống nơi đây dường như không bị một chút ảnh hưởng nào của nơi phồn hoa đô hội. Người đến đây cứ như lạc vào một chốn xưa xa lắm. Sử sách dẫn rằng: “Lỗ Khê phong thổ tả hữu cùng thiên sơn vạn thủy, thế nhẹ long bàn, tiền hậu liên thất diệu tam thai hình như phượng vũ“.

Theo truyền thuyết, từ thời Hùng Vương thứ 6, gái làng nấu cơm cho ông Gióng ăn, cơm nấu bị khê nên binh lính gọi là con gái làng Khê. Chữ “Lỗ” là tên đầu của các làng trên cùng một dải đất (Lỗ Khê, Lỗ Giao, Lỗ Đông, Lỗ Thù, Lỗ Hương, Lỗ Dong). Chữ “Khê” mang địa điểm địa hình lắm lạch khe, chữ “Khê” là khe núi chảy từ núi ra. Làng có tên là Lỗ Khê duy nhất từ bấy đến giờ.

Nơi đây tương truyền rằng thời cổ là một khúc sông cụt có nhiều khe ngòi vùng lỗ chỗ, như những lỗ rốn chứa đựng màu mỡ, có mỏ than bùn gần 20 vạn mét khối. Cho đến nay, ngành địa chất khảo sát đã công bố ở khu vực này có mỏ than bùn trên 16 vạn mét khối. Dân làng cũng đã khai thác hàng ngàn tấn làm chất đốt và phân bón. Huyện Đông Anh và thành phố Hà Nội đã mở xí nghiệp khai thác trong 21 năm (1964 – 1985) để chế biến phân vi sinh từ tài nguyên thiên nhiên này.

Làng chủ yếu thuần nông, mùa cấy gặt thì cá làng ra đồng. Những khi nông nhàn thì làm bánh trưng xanh, bánh tro, nấu rượu nếp cái hoa vàng bán cho các nơi lân cận. Chúng tôi đã được gia đình anh Hải mời nếm miếng bánh chưng, bánh đúc, chè kho của làng. Đúng là lời khen không ngoa, bánh chung từng khoanh tròn được cắt ra mềm và mịn. Đỗ xanh và thịt quện vào nhau, bánh thơm mùi nếp, mùi đỏ và cả mùi rơm lăn bánh sau khi luộc.

Người dân giỏi lam giỏi làm và cùng vô cùng hiếu khách. Ai đến đây, chẳng cần quen biết cũng không ngại, mọi người sản sàng mời cơm, mời những đặc sản của làng mà không hè có sự cảnh giác, dò xét. Đó là những nét đẹp hồn hậu, giản di mà không phải nơi nào cũng có được. Bà cụ Thi đang cõng cháu cũng hồ hởi chạy ra khoác tay chúng tôi chỉ xem nhà mình, khoe vườn cây trái xum xuê và tíu tít mời vào uống ngụm nước trong.

Bác Nghiệp sở hữu căn nhà cổ say sưa kể về những năm tháng đi chiến trường, bôn ba bên Lào và cuối cùng hồi tưởng lại kỷ niệm về căn nhà mình đang sống với một tâm trạng xúc động, tự hào. Nhà lợp ngói mui hài, cột nhà bằng gồ xoan lời, ông cụ thân sinh ra bác khi làm ngôi nhà này cũng rất kỳ công, ngâm gỗ ở ao làng cả năm trời, nên sau bao nhiêu năm mà gồ vẫn không bị mối mọt, thời gian càng làm nó đen bóng, chắc chắn hơn. Dải cánh phong đấu cái thì vẫn còn nguyên. Đặc biệt nữa là ba máng tường chính của căn nhà đều có hình vẽ.

Những họa tiết tưởng giản đơn những nhìn kĩ thì thật thú vì sự tinh tế trong từng nét vẽ người thợ. Đó là triện đan nong mốt, không hề chồng đè lên nhau, cũng không hề bị lỗi. Nền nhà lát xi măng nện chặt, dưới bàn uống nước chúng tôi đang ngồi, ông chỉ, là nơi đào hầm trú ẩn những năm chiến tranh, giờ đã nện lại nhưng vẫn thấy đường gờ nổi rõ. Căn nhà trái qua bao nắng mưa như không biết đến già nua. Những cánh cửa có mối mọt, có cong vênh song ông cũng không có ý định thay thế vì muốn giữ lại những kỷ niệm của cha ông tiên tố, giữ lại bản sắc văn hóa truyền thống cho làng mình.

Khắp đường làng ngõ xóm đâu đâu cũng đỏ và nâu một màu gạch, ngói. Những mái ngói thẩm màu tháng năm, những mảng tường trơ mạch vữa, những lối đi lát gạch chỉ là dấu ấn không thể quên của làng. Có nhiều viên gạch vì quá lâu rồi, mùn cả ra một thứ mùn đỏ au như bột vẽ.

Tôi không nghe thấy trong làng có những âm thanh náo động của karaoke, của trò chơi điện tử hay nhạc trẻ, nhạc vàng. Không gian và thời gian như ngưng đọng, thảng hoặc chỉ có tiếng chó sủa và tiếng trẻ nô đùa, tiếng chào gọi nhau thân thuộc trong những lối đi sạch sẽ.

Lô Khê còn là đất tổ của ca trù, cái nôi sinh ra ngài Đinh Dự – vị tổ sư của di sản văn hóa quý báu này. Hiện nay vẫn còn cụ Mùi là người giỏi và có thâm niên nhất về ca trù. Cụ cũng truyền lại cho những người yêu thích loại hình này, nhưng quả thực số con cháu theo đuổi nó không được nhiều như những thế hệ đi trước đầy tâm huyết mong muốn. Dân làng hàng năm mở hội “Kỳ Phúc” vào tháng Giêng, từ mùng 1 đến mùng 10. Ngày giỗ tổ 12/1 cũng là ngày tổ chức hát ca trù, tưởng nhớ đến Mãn Hoa công chúa và ngài Đinh Dư cùng những người có công cho sự ra đời và phát triển của ca trù.

Làng đã được công nhận là làng văn hóa và chùa Bụt Mọc cũng như nhà thờ ca công được nhiều người biết đến và được nhà nước cấp bằng di tích lịch sử văn hóa vào năm 1989 khiến người dân nơi đây vô cùng tự hào. Tiếc rằng vẫn còn một số người chưa có ý thức bảo vệ, gìn giữ không gian sống của mình. Họ phá căn nhà của ông cha để lại và xây dựng những nhà mái bằng, nhà tầng khang trang. Rồi một số khu nhà cơi nới, sửa chữa, chắp vá cũ mới rất thiếu thẩm mỹ cũng làm người yêu sự những vẻ đẹp nguyên sơ, xưa cũ, cổ kính đau lòng. 

Phong trào mua đất ngoại thành đã bắt đầu len lỏi vào vùng làng quê yên ấm này. Người tứ xứ nườm nượp lâu đổ về tậu đất, cất nhà biệt thự và mở nhạc xập xình. Những cò đất thi thoảng lại nhòm ngó những chỗ ngon ăn để buôn qua bán lại, cho người ta kinh doanh nhà nghỉ, khách sạn và những thứ ồn ào khác. 

Rất cần có sự quan tâm và ý thức của mỗi người để không gian kiến trúc văn hóa này không bị mai một từng ngày. Thành phố Hà Nội đã có dự án tôn tạo lại môi trường cảnh quan tổng thể của làng, tiếp tục có biện pháp gìn giữ những giá trị lịch sử văn hóa quý báu còn sót lại. Đồng thời chủ trương xây dựng Lỗ Khê thành làng du lịch sinh thái để phát huy những nét đẹp vốn thu hút khách tham quan, du lịch. Ngoài việc dịch chuyển sân bóng, xây chợ quê, nới rộng vườn chùa… thì việc tu sửa, tôn tạo lại một cách trung thành nhất với kiến trúc cũ của năm cổng làng cũng là việc vô cùng quan trọng, cần được bàn bạc kỹ lưỡng. Để làm sao làng vẫn giữ được vẻ đẹp thuần hậu, không lai tạp, khách tham quan không thấy tiếc nuối một ngôi làng cổ chỉ còn trong dĩ vãng khi cảm giác trên lối đi có những cái gai cứ chắn trước mắt nhìn.

Nhớ ngày đó trẻ măng mới ra trường đi về làng cổ Lỗ Khê ở Đông Anh viết bài cho Pacific Airlines, còn được vào nhà bà con ở đó ăn cơm nữa. Làng Lỗ Khê rất bình yên, cảnh đẹp và trong trí nhớ mình lúc đó có giàn bầu quả lúc lỉu, những ô mạ xanh trong sân, xe đạp cũ, quang gánh treo trái nhà, những mảng gạch đỏ và rêu phong trên những bức tường trong từng con ngõ hẹp. Mình còn nhớ ở đó có sân đình và một hồ nước rất nên thơ, có một cái cây to ngay hồ nước, mình đã ngồi đó hóng mát.