Winlinh

Tôi thuộc lứa 8X đời đầu, được sinh ra ở một thị xã nhỏ bé yên tĩnh nên thơ. Tôi cũng là đứa trẻ may mắn khi được thấm đẫm cả những trò chơi con trẻ từ hè phố đến làng quê. Nói làng quê là bởi tôi hay được theo ông bà về quê thăm cụ ngoại vào mỗi cuối tuần, nên được sống trong không khí làng quê và được tham gia rất nhiều trò hay của lũ trẻ con nhà quê cùng lứa. Trong số những trò chơi đó, tôi rất thích trò chơi tò he bởi chúng thật đặc biệt. Trong suy nghĩ của một đứa trẻ lúc ấy, sự đặc biệt đơn giản chỉ bởi các con giống có sắc màu đẹp đẽ, hình dạng đáng yêu và đáng nói là chúng còn ăn được.

Tò he ban đầu được bà con ta tạo ra để làm đồ cho cúng lễ, nên các hình nặn chủ yếu thường là các loại quả hay các con vật quen thuộc trong dân gian. Dần dần tò he trở thành trò chơi được trẻ em yêu thích. Những bông hoa, con chim, con trâu, con ngựa, máy bay, ô tô, xe đạp… được lũ trẻ say mê chơi không biết chán rồi cuối buổi đem ra nhấm nháp với nhau ngon lành. Theo năm tháng, hình ảnh những con tò he ngày ấu thơ dần xa xôi. Giờ đây các con tôi cũng không có ấn tượng đặc biệt gì với tò he vì chúng ít hiện diện quá! Thời đại Internet, lũ trẻ lớn lên trong giai đoạn của Cách mạng Công nghiệp 4.0 bị cuốn theo bao niềm vui mới lạ. Chúng dường như không biết cha mẹ mình từng có một vùng ký ức tò he đẹp tươi như thế!

Có những người nặn tò he coi đây một nghề để kiếm sống lúc nông nhàn. Họ lên phố, ra công viên, vào các lễ hội, hội chợ để nặn tò he tại chỗ và bày bán. Họ phải thích nghi với thời đại bằng cách cập nhật xu hướng để nặn ra nhiều hình thù mới lạ, phù hợp với nhu cầu, sở thích của trẻ em thời hiện đại như công chúa, siêu nhân và vô vàn các nhân vật hoạt hình nổi tiếng khác. Họ tạo ra những con giống bằng ý nghĩ làm vui đời vui người, lấy công làm lãi, nhặt nhạnh từng đồng. Nhưng cũng có những người coi nghề này là máu thịt và lẽ sống như nghệ nhân Nguyễn Văn Thành ở thôn Xuân La, xã Phượng Dực, huyện Phú Xuyên, Hà Nội.

Nghệ nhân Nguyễn Văn Thành hiện là Chủ nhiệm CLB làng nghề truyền thống Tò he Xuân La, anh nổi tiếng là người nặn tò he giỏi, được nhiều nơi biết đến và tôn vinh. Anh luôn đau đáu với nghề, nuôi mơ ước các sản phẩm tò he của Việt Nam được được bạn bè thế giới biết đến và yêu thích. Trời không phụ lòng người, hiện nay những sản phẩm tò he do nghệ nhân Nguyễn Văn Thành sáng tạo đang ngày càng được nhiều nơi ưa chuộng. Tò he từ chỗ chỉ là đồ chơi của trẻ nhỏ, nay đã trở thành sản phẩm mỹ nghệ, quà lưu niệm có giá trị, được khách hàng trong và ngoài nước tìm đặt, tìm mua. 

Để làm ra được những con tò he đủ mọi hình dạng và màu sắc, các nghệ nhân tò he phải trải qua rất nhiều công đoạn. Trước hết là khâu chọn gạo nếp để xay bột, làm sao để bột khi nhào lên có độ dẻo và mịn, trắng và thơm. Tiếp đến, người thợ cho bột vào nồi nước đang sôi để luộc, chờ đến khi bột chín tới. Bột luộc xong không được khô cũng không quá nhão, đảm bảo vừa tầm thì mới nặn ra được thành phẩm không bị bở, nứt hay dính tay khi chạm vào.

Khâu kế tiếp không kém phần quan trọng là trộn bột với phẩm màu. Phẩm màu làm tò he có nguồn gốc từ tự nhiên, không hóa chất để tránh gây hại cho trẻ em khi chơi hoặc ăn tò he. Người làm tò he tìm những củ quả thiên nhiên để chế biến phẩm màu như quả dành dành cho ra màu vàng đậm, củ nghệ cho ra màu vàng tươi, lá cây cơm nếp cho ra màu xanh lá, quả gấc chín cho ra màu đỏ tươi, hoa dâm bụt cho màu đỏ thẫm, củ nghệ đen cho ra màu tím… 

Muốn có những sản phẩm chất lượng và có hồn, người thợ phải giỏi tay nghề, trí tượng tượng phong phú và nhất là phải kiên trì, tỉ mỉ để tạo nên được những hình hài chỉn chu đến từng chi tiết. Đáng chú ý, nghệ nhân Nguyễn Văn Thành đã sáng tạo ra được kỹ thuật hấp cách thủy tò he, làm cho những con tò he bền màu hơn, lưu giữ được hàng năm chứ không dễ bị thiu mốc chỉ trong vài ngày như trước đây.

Duyên lành đã đến khi nhóm Vietnam Lens, gồm những người bạn yêu nghệ thuật nhiếp ảnh, yêu cái đẹp và luôn trân trọng những giá trị truyền thống của dân tộc, đã tìm tới nghệ nhân Nguyễn Văn Thành với mong muốn hiện thực hóa ý tưởng lưu giữ giá trị truyền thống sâu lắng đẹp đẽ trong lòng cuộc sống hiện đại. Ý tưởng của nhóm Vietnam Lens là nặn tò he của 54 dân tộc Việt mà đại diện cho mỗi dân tộc là một đôi nam nữ. Như vậy sẽ có 108 tò he nam nữ đại diện cho 54 dân tộc Việt với những hình dáng, cử chỉ, trang phục đặc trưng khác nhau. Sự kết hợp này quả là thú vị và ý nghĩa khi sản phẩm tò he được tạo ra nhằm tôn vinh và lưu giữ cả nghề tò he truyền thống lẫn giá trị cốt lõi của 54 dân tộc Việt.

Nhóm Vietnam Lens là những con người nhiều trải nghiệm, đã đi tới nhiều vùng đất, gặp gỡ và sinh hoạt cùng nhiều dân tộc khác nhau trên dải đất Việt Nam hình chữ S. Vì thế họ hiểu rõ đặc trưng của mỗi tộc người, những sinh hoạt văn hóa tín ngưỡng của đồng bào từng vùng miền. Họ muốn những vẻ đẹp ấy được lan tỏa chứ không chỉ gói gọn trong một vùng đất xa xôi ít người biết đến. Và sự kết hợp độc đáo giữa nhóm Vietnam Lens cùng nghệ nhân Nguyễn Văn Thành đã tạo nên những sản phẩm tinh thần vô giá.

Khi xem 108 tò he ấy, tôi không khỏi ngỡ ngàng bởi cái hồn của chúng sống động quá! Từng nét vuột bột tâm huyết chỉn chu đã khắc họa nên đặc trưng của từng dân tộc. Từ mũ, khăn đội đầu đến áo, váy mặc trên người; từ nét mặt hay cử chỉ dáng điệu… đều lột tả được những nét riêng có của mỗi tộc người. Các cặp trai gái người Bahna, Eđe, Jrai khỏe khoắn trong trang phục sặc sỡ, chơi nhạc cụ, cồng chiêng. Chàng trai người Tày mặc chiếc áo màu chàm đang thổi sáo bên người bạn gái chơi đàn tính. Cô gái Thái vấn tóc điệu đà với chiế khăn Piêu, áo cỏm và váy đen duyên dáng…

Những người bạn trong nhóm Vietnam Lens đã truyền đạt thật kỹ càng ý tưởng và kinh nghiệm mình có để nghệ nhân Nguyễn Văn Thành có thể tạo hình trọn vẹn, chuẩn mực nhất những tò he người của các dân tộc. Và cũng chính các bạn trong Vietnam Lens đã dày công chụp lại những sản phẩm ấy với niềm tin yêu và tâm huyết mình dành cho các giá trị truyền thống của Việt Nam. Để qua những bức ảnh đó, những người không thể tiếp cận trực tiếp sản phẩm tò he vẫn có thể cảm nhận được cái hồn ẩn chứa trong các sáng tạo của nghệ nhân.

Màu sắc tinh tế, họa tiết sinh động, dáng điệu linh hoạt, trang phục cuốn hút… của tò he 54 dân tộc Việt đã khiến người xem như tôi thực sự trân trọng và trên hết là một sự nhận ra. Nhận ra chúng ta cần bảo tồn những giá trị truyền thống ấy không chỉ từ số hóa, từ viết báo, viết sách, chụp ảnh, vẽ tranh… mà chính là bằng khát khao lưu giữ cái đẹp từ tâm hồn mỗi người. Dùng truyền thống để bảo tồn truyền thống, lấy bản sắc nâng niu bản sắc như cách nhóm Vietnam Lens dùng tò he để bảo tồn nét đẹp của 54 dân tộc Việt là con đường mới, cũng là lối đi thênh thang rộng mở cho những ai muốn lưu giữ các giá trị dân tộc có thể tiếp nối và vun trồng.